Texto que dediquei ao Darío Xohán Cabana na homenaxe da RAG celebrada na Fundación Luís Seoane o 23 de marzo de 2023 para conmemorar o Día de Poesía e que se publicou na plaquette que o ilustra, con deseño de Pepe Barro.
Non, eu non coñecín o Darío Xohán Cabana. Non tiven contacto con el máis que a través da súa literatura, orixinal ou traducida, e dos fondos e esclarecedores artigos, apaixonados e non exentos de humor (negro e amargo, por veces e con motivo), sobre tradución (e non só) que un bo amigo e colega me descubriu. Nun destes, publicado en 1990 no número 1 d’A trabe de ouro, se cadra coas primaveras mil de Cunqueiro no pensamento, solicitaba apoio institucional para a «modesta» proposta de traducir mil libros ao galego. Referíase en concreto aos clásicos do universo mundo. Imaxino eu, desde esta insignificancia humana, que polo de agora circunscritos ao planeta Terra e, se un día nos veñen salvar os marcianos visto que entre nós só sabemos destruírnos, sempre se podería abrir o abano. Rescatou ese artigo para o volume A música das palabras. De lingua e literatura, publicado por Xerais o pasado ano, xunto con algunhas outras raras reflexións sobre o oficio, termo, se ben máis discreto que o de profesión, non menos digno, e no que coincido con el para definir o labor que ambos, tautoloxicamente, amamos tanto como respectamos. Nesta edición, en nota ao pé, tacha o texto de panfleto e inxenuo, o que considero inxusto, dado o feito científico incontestable de que todos fomos un día máis novos do que somos e uns poucos escollidos máis ilusos. Malia o silencio administrativo con que o obsequiaron, consólame saber que a lingua, se ben doente e ameazada pola eutanasia activa e persistente a que a quere someter canto desgoberno nos sae das urnas, segue alentando e sen gana ningunha de morrer, e canto máis nela me trepan máis espernexa. Retomando o fío, na tal nota Cabana sinalaba que, de pórse en marcha daquela o proxecto, custaría unha pequena parte do que nos custou (e custa) a Cidade da Cultura. De paso, engado, contribuiría a encher algúns baleiros intelectuais dos que alí non andan escasos.
Falando de encher andeis (ou non falaba de andeis?), un editor, tamén iluso, confiaba en que algún día nas librarías de noso, a prol da visibilidade, as obras traducidas ao galego estivesen a son das súas compañeiras ao castelán e non nese totum revolutum ou zaragallada, dito en romance, que se acantoa nun recuncho recóndito nas máis delas baixo o rótulo de «GALEGO» xunto a outro que reza coma quen di: «AUTOAXUDA». O que non se ve ou se apalpa nin vén demostrado pola física cuántica non existe. Así, se un cliente fose á procura de, poñamos por caso, a Divina Comedia descubriría (se tivese a fortuna de toparse cun dos cobizados exemplares) que, á parte da ampla oferta en castelán, hai unha excelsa versión nesta pobre lingua que só serve para parolar coas galiñas e, comparando, comparando, como na tenda ante a sección de deterxentes, que están todos xuntos e non clasificados por cores ou polo lugar de procedencia coas conservas, os froitos secos e as nabizas, se o cliente, digo, pon as lentes do cerca e le a etiqueta, descobre que ao final nin as galiñas son tan parvas como as queren facer nin todos os deterxentes tan biodegradables. Servidora non tería dúbidas. Fixo que, se non anda abstraído en aprender a fala dos anxos e me escoita, o Darío concordará nisto.
A articulación do pensamento de quen le en galego (ou ve audiovisuais en galego), vertido ben por vía oral, escrita ou intravenosa, sería máis rica e crítica de ter ao alcance traducións de calidade, cun vocabulario amplo e escollido con precisión, cunha sintaxe nosa e non deturpada polas dúas linguas que máis nos asoballan hoxe. Puntualizo: un texto non é máis galego por ser un cúmulo de vocábulos enxebres senón polo esmero con que acolle a esencia da súa sintaxe senlleira, sen deixar por iso, se é traducido, de imitar o estilo que o autor do orixinal quixo imporlle e non lle impondo o autor da tradución o propio, se algún ten. Logo, se quen le traducións de calidade na nosa lingua amais escribe literatura (ou debera dicir se quen escribe na nosa lingua le amais traducións de calidade?), gloria bendita!, pois ha nutrir o espírito propio e o alleo. O Darío, de certo, concordaría tamén nisto. Porque cando leo estes seus artigos sinto o fluír do pensamento como un eco do seu.
No mesmo volume inclúe «Digresións sobre tradución literaria e literatura nacional», de 2002. Nel afirma que «as traducións feitas por escritores de creación son, en principio, as máis desexables». Ese «en principio» non está aí nin por acaso nin para sumar caracteres nin para me fender a min a testa, e máis adiante explícao. Sirva agora, rodeada como estou de poetas, para que se me perdoe a ousadía e a afouteza de traducir literatura (ou audiovisuais, que requiren máis arte da que tantos cren) sen ter eu de poeta nin cinza nin sombra. O que si cómpre, á parte de escoitar a quen falou e conservou a lingua antes ca nós, é ler literatura anosada ou orixinal de calidade e impregnarse dela para que o resultado sexa de idéntica beleza. Iso é ben ben o que máis adiante concreta: «hai que mallar o ferro; hai que ser escritor, de creación ou non, hai que dominar a prosa e o verso […] hai que dominar a lingua, os recursos da lingua de destino».
O Darío debulla n’A música das palabras moitos outros aspectos sobre tradución que non teñen desperdicio: non atoparedes aí nécoras foles. Recéitolle a súa lectura en doses que convén remoer con vagar a calquera tradutor, aspirante ou consagrado, a calquera lector que teña interese por enxergar o que é ou debera ser este oficio. Todo canto di subscríboo. Non é cousa de que siga aquí pola noite fóra, adormentando ata as ovellas. Só máis un apuntamento e déixovos ir en paz.
Dise nos versos un a nove do Canto segundo do «Inferno» da Divina comedia de Dante Alighieri e Darío Xohán Cabana:
Xa remataba o día, e xa quitaba
a escuridade os animais da terra
dos seus afáns; e eu só me aparellaba,
senlleiro e un, para soportar a guerra
tanto da vía como da piedade
que ha de contar a mente que non erra.
Ouh alto enxeño, ouh musas, axudade;
ouh mente que escribiches o que vías,
aquí verase a túa calidade.
Nestes anos de dedicación en exclusiva á tradución de literatura foron incontables as ocasións en que tomei e tomarei ―espero, sanidade pública gratuíta e universal mediante― emprestados fragmentos da Divina Comedia do Darío Xohán Cabana, sendo como é un dos textos máis citados nas palabras dadas que as editoriais me confían. Canto máis a consulto, máis aumenta a miña admiración polo dominio e a arte cos que desempeñou o oficio que compartimos. «Só os ignorantes poden pensar aínda que traducir é doado, que abonda con entender o idioma do que se traduce», di o mestre no artigo que citei ao inicio, e penso eu se, cando mergullou nestes versos do señor don Dante, non se lle figuraría como a min que quen está aí é o tradutor que arrostra os empezos divinamente infernais que se lle presentan nos camiños inescrutables de cada libro. Ende ben, é esa a congostra esgrevia que conduce ao Paraíso.
